Halı tarlaları ile ünlü olan, Akdeniz’in tek coğrafi işaretli halısı Döşemealtı’nın tarihi halılarına göz atmaya ne dersiniz?
“Türkiye’nin Halı Haritası” yazı dizimizin bu sayıdaki konuğu, ülkemizin turizm cennetlerinden Antalya ve Antalya’nın el emeği göz nuru Döşemealtı halıları. Halı tarlalarıyla meşhur olan Döşemealtı, kendine has halısıyla da tarihteki yerini almış. Bugün Antalya’ya bağlı bir İlçe olan Döşemealtı’nda ıstar adı verilen tezgahlarda dokunan halılar, Döşemealtı halısı olarak biliniyor. Antalya müzesinde eski örnekleri bulunan bu halılar koyun yününden yapılmakta. Türkiye’nin diğer bölgelerinde olduğu gibi Döşemealtı halıları da doğal boyama yöntemiyle renklendirilmiş ve üretim azda olsa devam etmekte.
Tarihi
Döşemealtı Düzlüğünde yedi köye yerleşen Yeni Osmanlılar 1945’lere kadar konar-göçer halde yaşamaktaydılar. 1945 li yıllardan sonra tarıma yönelmeleriyle birlikte yaşayış biçimleri yarı göçerliliğe dönüşmüştür. 1955’ler den sonra ise Döşeme Ovası’nın sulu ve pamuk ziraatının girmesiyle, koyun, ağırlıklı at, keçi, sığır ve deve besleyen Yeni Osmanlı yörükleri hayvancılıktan birkaç yıl içinde vazgeçmiş ve kendi deyimleriyle “toprak insanı” olmuşlardır. Tarihi bilgiler ve Döşemealtı Yörüğü olduğunu ifade eden yaşlıların anlattıkları doğrultusunda “XVII. Yüzyıl sonlarında Konya üzerinden Antalya topraklarına geldikleri” anlaşılmaktadır. Kendi aralarında anlattıkları hikâyeye göre, “Döşeme altı’na kalabalık bir grup halinde yedi grup çadır kurulmuştur. Bunu gören eski Yörük aşiretleri birbirlerine “bu gelenler kim?” diye sorarlar ve kendi aralarında “Yeni Osmanlı” diye ifade ederler. Böylece yaşadıkları bölgeye yeni gelenlere bu ad verilirken daha sonraki yıllarda hepsine birden “Yeni Osmanlı Yörüğü” adı verildiği ifade edilmiştir.
Geleneksel Döşemealtı Halıları
Geleneksel Döşemealtı halıları, Döşemealtı bölgesinde bulunan Kovanlık, Aşağıoba, Killik, Ilıca ve Camili köylerinde yapılan araştırma sonucunda tespit edilen halılar, Antalya Müzesi envanterine kayıtlı Döşemealtı halıları ve T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığının beş ciltlik “Türk El Dokuması Halılar” kataloğunda yer verilen Döşemealtı halıları temel alınarak renk, motif ve desen özellikleri bakımından incelenmiştir. Döşemealtı halılarının atkı, çözgü ve ilmesi yündür. Atkı ipliği genellikle kırmızı renklidir. Türk düğümü ile dokunan bu halılar seccade boyutunda genellikle kareye yakın halılardır. Döşemealtı halılarında kontrast renkler bir arada kullanılmaktadır. Kırmızı ile yeşil, kırmızı ile lacivert, turuncu ile mavi genellikle yan yana yer almıştır. Siyah renk ise motif hangi renk olursa olsun kontur rengi olarak kullanılmıştır. Bu halılarda geleneksel olarak sıklıkla kullanılan renkler; lacivert, bordo, kırmızı, koyu yeşil, fıstık yeşili, devetüyü, açık ve koyu mavi, turuncu, kavuniçi, gülkurusu, beyaz ve siyahtır. Zemin renginde en çok kullanılan renkler kırmızı, lacivert, bordo ve yeşildir.
Geleneksel Döşemealtı halılarının kenar bordürleri, orta zemininde yer alan desenlere ve kullanılan motiflere göre isimlendirilmektedir. Bordüre yörede “su” denilmektedir.
Halelli Halılar
Döşemealtı halılarında en eski zemin deseni olarak halelli halılar kabul edilmektedir. Renk yönünden canlı, motif yönünden zengindirler. Genellikle zemin rengi yeşildir ve üzerindeki motiflerde kırmızı renk kullanılmıştır. Dikdörtgen komposizyonlu dokunan halelli halılarının zaman zaman mihrap içerisinde de kullanılmaktadır.
Dallı Halılar
Genellikle küçük ebatlarda dokunmaktadırlar. Dallı halılarda ana motif adından da anlaşılacağı gibi daldır. Bu motife yörede “tırnaklı çiçek” de denilmektedir. Dal motifleri mihrabın içinde uzanan çizginin her iki tarafında dizilirler. Bu çizginin ortasında akrep veya pıtrak motifi bulunmaktadır. Mihrap kemeri kıvrım motifleri ile çevrelenmektedir. Mihrabın dış kısmında mersin yaprağı veya heybe suyu motifi kullanılmaktadır
Kocasulu Halılar
Kocasu deseni dört adet koçboynuzu motifinin boynuzları dışa gelecek şekilde yapılmıştır. Ana motifin orta kısmında ise dolaşık top motifi kullanılmaktadır. Koçboynuzu motifi, güç kuvvet ve erkeğin koruma gücünün simgesi olarak Anadolu halı ve kilimlerinde sıklıkla yer alan bir motiftir. Bu tip halılar çoğunlukla mihraplı olarak dokunmaktadır. Ancak zaman zaman dikdörtgen dokunan örnekleri de bulunuyor.
Yıldızlı Halılar
Günümüzde çok az dokunan bir halı tipidir. Yıldız motifleri, eşkenar sekizgenlerin içerisinde yer almaktadır. Bu motif Döşemealtı halılarında sekiz köşeli olarak kullanılmaktadır. Sekiz köşeli yıldız motifi doğumdan ölüme kadar olan yaşam çizgisini ifade etmektedir. Anadolu halı ve düz dokumalarında sıklıkla rastlanan bu motifi, dokumacılar mutluluğu ve sonsuzluğu anlatmak için kullanmaktadırlar. Yıldız desenli halılarda genellikle zemin dikdörtgendir. Ancak çift mihraplı özelliği gösteren örneklere de rastlanmaktadır.
Camili Halılar
Camili desenli halılarda kullanılan motifler camili, ambarlı su, mersin yaprağı topu ve ibrik motifleridir. Cami motifi kutsal mekanı temsil etmektedir. İbrik motifi, abdest ibriğinin stilize edilmiş halidir. Gündelik yaşamda ibadete hazırlık için sıklıkla kullanılan ibrik, temizliğin ve arınmanın sembolü olarak dokumalarda yer almakta ve insanı günahlarından ayıran kutsal suyu ifade etmektedir. Camili halılar hem dikdörtgen hem de mihraplı olarak dokunmaktadır.
Toplu Halılar
Toplu halılar mihraplı halı grubu içerisinde yer almaktadır. Orta zeminde artı şeklinde sıralanan motiflere top adı verilmektedir. Genellikle zeminde üç adet top motifi sıralanmaktadır. Bu motiflerin alt ve üst uçlarında pıtrak, Mehmetçik çiçeği “merdivenli eğik” ve mersin yaprağı topu bulunmaktadır. Yastık Toplu Halılar da mihraplı halılar grubu içerisinde yer almaktadır.
Akrepli Halılar
Mihraplı halılar grubu içerisinde yer almaktadır. Akrepli halılar adını zeminde bulunan ve dik olarak yerleştirilmiş eşkenar dörtgen içerisine dokunan akrep motiflerinden almaktadır. Akrep motifi korunma amaçlı motiflerden biridir ve sembolik olarak Şeytanın ruhunu temsil etmektedir. Nasıl ki nazardan korunmak için göz şeklinde nazarlık takılıyorsa, akrepten korunmak için de dokumacılar akrep motifini halı ve kilimlerinde kullanmaktadırlar.
Kocasu, Tutmaç topu, Göde İbrahim suyu, Deve suyu, Motor izi suyu, Bulanık, Çingilli aksu, Küçük albay suyu ve Büyük albay suyu, Nacaklı su, Lale su, Mersin yaprağı suyu, Kırmızı toplu su ve Küçük tutmaç suyu geleneksel Döşemealtı halılarında kullanılan başlıca desen ve motif isimleridir.
Kaynakça:
Günümüz Döşemealtı Halılarının Renk, Motif ve Desen Özellikleri/Sema MAZIBAŞ
Dünden bugüne Antalya / Antalya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Antalya / Prof. Dr. Bekir DENİZ, Öğr. Üyesi Öznur AYDIN
