Türk tarihine adını altın harflerle kazıyan ve her duyduğumuzda göğsümüzün kabardığı, Çanakkale’ye bu seferki yolculuğumuz. Adını her ne kadar savaş ve destanlarla hatırladığımız bir şehir olsa da Çanakkale, eski zamanlarda el sanatlarının ve dokumacılığın çok yaygın bir şekilde bulunduğu bir şehir. Özellikle İlkçağ’da Homeros’un İliada Destanında adı sıklıkla geçen Kara Menderes ve Kocaçay, yörenin bu konudaki zenginliğinden bahseder.
Bölgedeki kentler, M.Ö. 3500’lerde kurulmaya başlamış olup, Troia, Assos, Apollon Smintheion gibi Antik Çağ yerleşimlerinden günümüze ulaşan buluntulardan, Çanakkale’de dokumacılığın yaygın biçimde yapıldığı bilinmektedir. Yörede kullanılan Penelope tezgah hakkında ise Homeros’un Odissseus destanında Penelope ve tezgahından bahsedilmektedir. Ünlü tarihçi Strabon (M.Ö. 63- M.S. 24), yöre halkı, Thrak kökenli kavimlerden ve Bithynia, Mysia, Dolien, Mygdon, Troia gibi uluslardan ve aralarındaki sınırın ayırt edilmesinin zor olduğundan bahsetmiştir. Tarihsel süreçte Aiolis, İonia, Pers, Makedon ve Romalılar ve Bizans’ın bu topraklarda yaşadıkları belirtilmektedir. Yöreye Arap akınlarının, Perslerin geldiği de bilinmektedir.
14. yy ve sonrası
Moğolların saldırılarından kaçan Oğuzların uç beyleriyle gelen Türkmenlerden sonra Yörük ve Türkmen boylarından Çepni, Manav, Pomak, Bulgar, Aleviler yerleşerek yörenin kültürel zenginliğini oluşturmuşlardır. Çanakkale, Rumeli’ye gönderilen Yörük, Türkmen ve Evlad-ı Fatihan gruplarının toplanma yeri olduğundan, burada sosyo-kültürel çeşitlilik ve sanatsal zenginliğin oluşmasına neden olmuştur. Yörük ve Türkmenler arasındaki Alevi, Bektaşi ve Şamanizm inançlarının izleri, günümüzde halen devam etmektedir. Kafkas, Osmanlı Rus ve Balkan Savaşları göçmenlerinin yöreye yerleştirilmesiyle, Kazdağları çevresinde halı dokuma geleneğinin çeşitliliği artarak zenginleşmiştir.
Yörenin çeşitliliği yörede dokunan halı, kilim, bez gibi dokumaların motif ve desen zenginliğine yol açmıştır. Çanakkale Halıcılığı incelendiğinde; halılarda iki farklı merkezden beslendiği ve halıların “Ayvacık halıları” ve “Avunya halıları” olmak üzere iki farklı grup olduğu görülmektedir.
Ayvacık ve Avunya Halıları
Özellikle 20. Yüzyılda Ezineli halı tüccarları nedeniyle, Ayvacık halıları uzun yıllar Ezine halıları olarak tanınmış olmasına karşın, dokumalar özellikle Ayvacık ve köylerinde dokunmuştur. Eski halı tüccarları ya da koleksiyoncuları tarafından bilinen ve genellikle namazlık büyüklüğündeki Avunya halıları, Yenice, Çan, Bayramiç ve köylerinde dokunduğu bilinmektedir. Yöre halkının 20. yüzyıl son çeyreğinden sonra halıcılığı genel olarak bırakması nedeni ile bu halılar, günümüzde dokunmamaktadır.
Çanakkale ve çevresinde geçmiş dönemlerde halıcılık yaygın olarak yapılmıştır. Çanakkale, Anadolu’nun yöresel halıları içerisinde önemli bir grubu oluşturmaktadır. 1982 yılında Trakya Üniversitesi, Çanakkale Meslek Yüksekokulunda açılan “Halıcılık ve Desinatörlüğü” Türk halıcılığı alanında açılmış ilk önlisans programı olmuştur. 1982-2018 yılları arasında S. S. Süleymanköy Tarımsal Kalkındırma Kooperatifi’nin (Marmara Üniversitesi’nin DOBAG-Doğal Boya Araştırma ve Geliştirme) Projesi kapsamında) Ayvacık Kaymakamlığı’nın Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı işbirliğinde Ayvacık Vakıf Halıcılık İşletmesi bünyesinde, Ayvacık ve çevresindeki üyelerine halı üretimi yaptırmalarının önemli etkisi olmuştur. Çanakkale halıları ile ilgili, 2002-2006 yılları arasında Türkiye Bilimler Akademisi, Türkiye Kültür Envanteri çalışmaları kapsamında Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi’nden Prof. Aydın Uğurlu tarafından hazırlanan “Kuzeybatı Anadolu (Avunya) Halıları ve Dokumaları” başlıklı projeyle Avunya halıları hakkında Ayvacık Meslek Yüksekokulu öğretim elemanları ile Halıcılık ve Desinatörlüğü programı öğrencileri yörede alana araştırmaları yapmışlardır. İki gruptaki halıların dokuma malzemeleri yöre koyununun kış yapağısı kullanılmıştır. Yöre halkı ilme, eriş (çözgü), argaç (atkı), din (halı ilmesi atılan iki çözgü), sıyırdım (halı sırası), su (halı bordürü) gibi isimlendirmeler kullanmaktadır. Çanakkale halılarında Türk ilmesi tekniği kullanılmıştır. Ayvacık Halılarında her halı sırasında üç kat, Avunya halılarında ise 3-4 kat atkı atıldığı için bu halılar oldukça yumuşaktır. Çanakkale halılarında renk olarak; kırmızı, mavi, sarı, siyah, beyaz, yeşil renklerin açık ve koyu renk değerleri kullanılmıştır.
Yörede dokunmuş eski halılar kaba kalitede iken günümüz halılarında orta kaliteye yükseldiği görülmektedir. Avunya halılarında ise hem kaba hem de orta kalite görülmektedir. Ayvacık halılarında geometrik motifler, Avunya halılarında ise geometrik ve organik motifler kullanılmıştır. Ayvacık halılarında ½, ¼, 1/8, 1/ 12, 1/24 sistematiğinde simetrik desen kompozisyonları görülmektedir. Avunya halılarında önemli bir grup namazlık halı boyutlarında olup büyük boyutlarda halılara çok az rastlanmaktadır.
Halı ve desen isimleri
Ayvacık halılarında desenler kadar isimleri de ilginçtir: Turnalı, Yeşilbacak, Sarıbaş, Çarklı Elek, Altıntabak, Kızıllı / Oklu, Bostan Elek, Baratlı, Karabudak, Çakmak / Yıldızlı, Karasulu Namazlağ gibi isimleri vardır. Ayvacık halılarında Kızıllı göçebe Yörüklerin çeyizlik namazlık halısı iken, yöreye daha önceden yerleşmiş olanların çeyizlik halıları ise Altın Tabak ve Turnalı halılar olmuştur. Avunya halılarında ise desen örneklerinin isimlerinin bir bölümünün unutulmuş olduğu görülmektedir. Hayat Ağaçlı, Kandilli, Yıldızlı, Gül-Bülbül, Güllü Namazlağ, Post Motifli Namazlık, Güllü Halı gibi isimleri vardır. Avunya namazlık halıların kilimliklerinde “tay kulağı” adı verilen üçgen şeklinde üç im halı tekniğiyle dokunmuştur.
Çanakkale halıcılığı, doğal boyanın tekrar kullanımı ve kooperatifleşme örneği yönünden örnek olmuştur. Doğu Anadolu’dan Balkanlar’a kadar olan coğrafya içerisinde görülen motifleri göstermesi açısından, Çanakkale halılarındaki motif çeşitliliği dikkat çeker.
Kaynakça
Mergen, S. & Alantar, H. (2003). Tarihi Anadolu Halıları. Sentez Turizm Tic. ve San. A.Ş.
Uğurlu, A. & Bülent, E. & Uğurlu, S.S. (2003). “Kuzeybatı Anado¬lu (Avunya) Halı ve El Dokumaları Envanter Raporu.”, TÜBA-TÜKSEK Kültür Envanteri Dergisi 2003-1. Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları. 2003(1), 152-166.
Uğurlu, S. S. (2000). Ayvacık Vakıf Halıları, Ev Tekstili. 27, 70-73.
Uğurlu, S. S. (2016). “Çanakkale Yöresi Halılarındaki Çeşitlilik”, 4. Yöresel Ürünler Sempozyumu ve Uluslararası Kültür Sanat Etkinlikleri Bildiri Kitabı. Akde¬niz Üniversitesi Yayınları, 377-390.
