Prof. Dr. Nazan Avcıoğlu Kalebek Gaziantep Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Geleneksel Türk Sanatları Halı Tasarımı Programı
Kilim Dokumacılığı
El sanatları; bir milletin veya bir topluluğun geçmişten günümüze yaşanmışlığını gösteren kültürel özelliklerini, değerlerini yansıtan sanatsal ürünleri kapsamaktadır. Toplumun ihtiyaçlarına yönelik ortaya çıkan el sanatları, toplumda yaşayan bireylerin bilgi, becerisine dayanarak, elle ya da basit araçlar yardımıyla üretilebilmektedir. Binlerce yıllık geçmişi bulunan ve çeşitli medeniyetlere ev sahipliği yapan Anadolu’ya yerleşen Türkler, birçok kültürün değerleriyle kendi öz kültürel değerlerini birleştirerek zengin bir sentez oluşturmuştur. Ülkemiz el sanatları açısından oldukça zengin (çinicilik, bakırcılık, kilimcilik, kumaş dokumacılığı, ebru sanatı, kendir dokuma, taş bebek yapımı, yorgancılık, ahşap oymacılığı vb. gibi.) ürün çeşitliliğine sahiptir. Türklerin yüzyıllar boyunca duygu ve sanatsal fikirlerini söz konusu çeşitli el sanatı ürünleri ile aktarmaya çalıştıkları bilinmektedir. El sanatı aracılığıyla ortaya koyulan ürünler; toplumun sosyalleşme ve algılama düzeyini, üretildikleri dönemin özelliklerini, toplumların tarihini yansıttıkları için önem arz etmektedir. Ayrıca, el sanatı ürünleri, ekonomik anlamda gelir sağlaması, istihdam alanı oluşturması bölgeye özgü ham maddelerin değerlendirilmesi, geçmişte ortaya çıkan geleneklerimizin devamlılığının sağlanması açısından da önemlidir.
Dünyanın en eski şehri olarak kabul edilen, ilk insan topluluğunun yaşadığı ve ilk uygarlıkların geliştiği Mezopotamya ve Akdeniz arasında yer alan Gaziantep, İlk Çağ’dan bu yana birçok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Gaziantep, ilinde geleneksel el sanatları binlerce yıllık tarihinden gelen çeşitli uygarlıkların kültür mirasıyla, kendi öz değeriyle birleştirerek bir mozaik oluşturmuştur. Ev sahipliği yaptığı her farklı kültür de Gaziantep kültürünün zenginleşmesine ve kentin gelişmesine katkı sağlamıştır. Kilim dokumacılığı Gaziantep ilinde dokunan en eski kültür ögelerinden biridir.
Antep yöresinde kilim dokumacılığının ne zaman başladığı kesin olarak bilinmemekte birlikte; eski yöntemlerle yünlerin ve yünlerin kaba kısımlarının bükülmesi sonucu elde edilen ipliklerle yörede kilim dokumacılığının yapılmaya başlandığı bilinmektedir. Hammaddesi öküz, deve, at tüyü, koyunyünü ve keçi kılı olan Antep kilimi, doğal ve yapay boyalarla renklendirilmektedir. Zeminden 60-70 cm derinliğinde dikine boşaltılmış olan çukur tezgâh olarak adlandırılan tezgâhta dokunan Antep kilimleri; Anadolu’nun farklı şehirlerinde dokunan kilimlerden, tezgâh, şekil, dokunuş biçimleri ve nakışları yönünden farklılık göstermektedir. Günümüzde turistlerin yoğun ilgi gösterdikleri Antep kilimleri baklava dilimi (Görsel 2a), haphap (Görsel 2b), İstanbul nakışlı (Görsel 2c), parmak göbek (Görsel 2d), zincir göbek (Görsel 2e), kuşkanadı (Görsel 2f), atom göbek (Görsel 2g) ve çarkı felek (Görsel 2h) gibi desen kompozisyonlarını içermektedir.
Tarihte dokumacılık kültürü ile başlayan ve onunla beraber gelişen doğal boyacılık, dünya üzerinde var olan birçok medeniyet tarafından uygulanmış ve bu medeniyetlerin gelenekleri arasında yer edinmiştir. Doğal boyacılığın geçmişine bakıldığında, Hindistan, Çin, Japonya ve Mısır’da ileri seviyelere ulaştığı görülmektedir. Türklerde de köklü bir geleneğe sahip olan doğal boyacılık kilim ve halı sanatı ile birlikte başlamış gelişmiş göçler ile birlikte Anadolu’ya ulaşmıştır. Anadolu’daki bitkisel çeşitlilik, daha önce yaşamış uygarlıkların bilgi, gelenek ve görenekleri ile sentezlenerek güçlü bir Türk Doğal Boyacılık kültürünü oluşmuştur.
Neler yapılmalı?
Geleneksel el sanatları, bir toplumun kendine özgü kültürel özelliklerinin, yaşam tarzının, üretim-tüketim aşamalarının ve beğenilerinin somut olarak gözlemlenebildiği alanlardan biridir. Geleneksel el sanatları, var olduğundan bu yana toplumların kimliği niteliğinde olup geçmişle günümüz arasında güçlü ve önemli bir bağın kurulmasını sağlamaktadır. Geleneksel el sanatları, yüzyıllardır büyük bir çeşitlilik içinde toplumların duygularını ve sanatsal beğenilerini aktarma aracı olmuştur. Üretildikleri dönemin değer yargıları, toplumdaki politik eğilimler, ekonomik durum, din, kişilerarası örgütlenme ve ilişkiler, kişilerin davranış ve tutumları, teknik araç-gereç, beceri, estetik bakış açısı, dünya görüşü, tasarım ürünlerine verilen biçim gibi etkenler el sanatlarının oluşumunu etkilemiştir. Geçmişe ait nesneler, değerler tarihi ve kültürel semboller olarak birer anlam kaynağı olmalarından dolayı günümüzde çok fazla ilgi çekmektedir. Ancak bu el sanatlarından birçoğunun halk tarafından gelecek vaat eden ve gelir getiren bir meslek olarak görülmemesinden dolayı bu sanatın bir kısmının unutulmaya yüz tuttuğu hatta unutulduğu belirlenmiştir. Geleneğin yaşatılması amacıyla Antep kilimleri için aşağıda maddeler halinde sıralanan önlemlerin alınması gerekmektedir.
- Gaziantep şehrine özgü el sanatlarının öncelikle ülkemizde etkin bir tanıtımının sonrasında ise uluslararası arenada broşür, katalog, reklam vb. tanıtımının yapılması gerekmektedir. Bu tanıtımlar birçok genç yeteneğe ulaşmak amacı ile web tabanlı olarak yapılmalıdır.
- Bölgedeki el sanatları ustalarının çalışacak eleman ve zamanı geldiğinde işlerini devredecek kalfa veya ikinci nesil akraba bulmakta zorlandıkları bilinmektedir. Bundan dolayı geleneksel el sanatları konusunda bölge halkına yönelik mesleki eğitimler verilmelidir. Bu eğitimler ve kurslar halk eğitim merkezleri ve üniversiteler bünyesinde yapılmalıdır.
- Üniversiteler bünyesinde geleneksel el sanatlarına ait bölümler kurulmalı ve el sanatlarıyla ilgili bilimsel çalışmalara ağırlık verilmelidir. Bu kapsamda bölgedeki işletmeler, kamu kurum ve kuruluşları ile üniversite ortak bir paydada buluşarak öğrencilere mesleki uygulama yapmaları konusunda desteklenmelidir.
- Geleneksel sanatlar üzerine çalışan kurum, kuruluş ve bireysel sanatçıların çalışmaları belgelenmeli ve korunmalıdır.
- Geleneksel tekstil ürünlerini günümüz kullanım alanlarına dönüştürerek yaşaması sağlanmalıdır. Böylece tekstil sektöründe, geleneksel yapının tema olarak alınarak yeni tasarımların yapılması ile kültürel kimliği yansıtan motif, sembol ve renk özellikleri yaşatılmış olacaktır.
_______________________________________________________________________________
